Bogato dekorowane thanki, czyli obrazy płaskie w formie zwoju w stylu tybetańskim, jednocześnie zachwycają i rodzą szereg pytań. Ich nieco plakatowa, czy jak ktoś woli, komiksowa stylistyka ukrywa bowiem za sobą bogactwo symbolicznych znaczeń.
Jak to się często dzieje w przypadku sztuki powstałej w innym kontekście kulturowym, łatwo o niezrozumienie, czy niedostrzeżenie tego, co ukryte. Na thance każdy kolor, rekwizyt, gest ma znaczenie, a właściwie kilka poziomów znaczeń. Co kryją w sobie barwne, pozłacane arcydzieła sztuki tybetańskiej? Co mogą dla nas oznaczać w XXI wieku?
Obrazy tybetańskie thanka jako sztuka buddyjska
Thanka (thangka) po tybetańsku oznacza dosłownie “płaski obraz”. Jego dwuwymiarowość to jednak pozór. Odkrywanie thanki bowiem jest jak czytanie poezji. Za każdym spojrzeniem odkrywamy nowe znaczenia. To, co rozumiemy intelektualnie, często nie jest tym, co potem ujawnia się w procesie doświadczania obrazu. Jak pisze Tulku Thondup, wielki nauczyciel Dharmy:
”w sztuce tybetańskiej większość dzieł jest odzwierciedleniem nauk. Tybetańczycy nie traktują ich jako dekoracji mieszkań, ale uważają za obiekty czci, źródła inspiracji i gromadzenia zasługi. Ludzie Ci głęboko odczuwają świętość tych przedmiotów”.
O co jednak chodzi z tą świętością? Bynajmniej nie o to, że w obrazie mieszka bóstwo albo że jest on święty sam w sobie (chociaż, oczywiście ludowe wierzenia często szły w tę stronę). Thanki, przedstawiając archetypiczne wizerunki, wskazują na doskonałe jakości umysłu każdego i każdej z nas. Są nimi oddanie, spokój, miłość, współczucie, kontemplacja i mądrość.
Odkrywa się je podczas jogi i medytacji. Thanki służą zaś jako wsparcie, inspiracja do tych praktyk.
”Nie dzieje się to jednak za sprawą samego przedmiotu, ale dzięki naszej pozytywnej percepcji i uczuciom oddania, dla których przedmiot ten jest jedynie inspiracją. Jest więc kluczem, ale główne źródło błogosławieństwa kryje się w naszym umyśle”.
Praktyki buddyjskie często polegają na wizualizacji, czyli multisensorycznym teatrze własnego umysłu. Kreuje się całe mandale, wizerunki oświeconych istot za pomocą własnej wyobraźni, tak że stają się równie rzeczywiste, jak inne fenomeny doświadczane zmysłami. W końcu całe doświadczenie osoby praktykującej ulega transformacji. Podobnie, traktując wizerunek jak Buddę, zachwycając się nim i oddając mu cześć wynikającą z miłości, sami w końcu możemy odkryć Naturę Buddy w sobie i innych.
“Jeśli ćwiczysz się w dostrzeganiu wzniosłej symboliki przedmiotów sakralnych i koncentrujesz się na niej, przejdziesz różne etapy duchowego zrozumienia. Najpierw widzenie czy sama obecność tych przedmiotów będzie odświeżać i pobudzać twoje duchowe przeżycia. Potem nadejdzie czas, że nie będzie już potrzeby wspierania się na sakralnych wizerunkach, ale każde zjawisko wszechświata stanie się źródłem świętych nauk, inspiracji, mocy i doświadczenia”.
Historia malarstwa tybetańskiego
Zanim przejdę do symboliki thanek, warto się przyjrzeć ich historii. Otóż początki sztuki tybetańskiej można wiązać z pojawieniem się buddyzmu tantrycznego w Tybecie, czyli VII wieku. Drugą falę malarstwa thankowego można zaś połączyć z odrodzeniem się buddyzmu w Krainie Śniegów w XI wieku.
Pojawienie się thanek w VII wieku w Tybecie
Otóż w siódmym wieku król Songtsen Gampo (617-698) poślubił księżniczkę Thritsun, córkę króla Nepalu oraz księżniczkę Łen Cz’eng Kun Czu, córkę cesarza Chin. Obie były oddanymi praktykującymi Dharmę i przywiozły ze sobą wiele cennych dzieł sztuki sakralnej i buddyjskich artefaktów.
Za najcenniejszy z nich uważa się Dzioło, czyli posag Buddy przywieziony z Chin.
W tym samym wieku w Tybecie powstało wiele świątyń, w których przechowywano i czczono te przedmioty. Wybudowano świątynię Dżokhang w Lhasie oraz sto osiem świątyn Thadul i Jangdul.
Pod koniec ósmego wieku na ziemiach Tybetu pojawił się słynny klasztor Samje za sprawą króla Trisonga Decena (790-858). W dziewiątym wieku zaś rozwój zabudowań świątynnych, w których umieszczano sztukę, zawdzięczamy dynastii Czogjal.
Wiek VII w Tybecie — kształtowanie się kanonu sztuki buddyjskiej
Sztuka tybetańska jest mocno skodyfikowana, a artyści mają wręcz zerową możliwość ingerowania w formę przedstawienia. Pozy, rekwizyty, kolory są ściśle ustalone. Kunszt malarza (obecnie coraz częściej również kobiety tworzą thanki) można poznać po subtelności linii, kompozycji barwnych, lekkości pędzla. Nie ma jednak miejsca na indywidualną ekspresję.
Kanon tej sztuki kształtował się za sprawą malarzy pochodzenia nietybetańskiego, stąd obecność ozdób i strojów rodem z Indii. Same postacie wg Thulku Thondupa są inspirowane obserwacją ludzi mieszkających w Tybecie.
Według tradycji i legend wiele wizerunków wyłoniło się spontanicznie z ziemi czy skał. Te cudownie powstałe artefakty również stały się składowymi powstającego wówczas kanonu.
Na samą estetykę sztuki tybetańskiej miały wpływ elementy sztuki nepalskiej, chińskiej, perskiej i hinduskiej.
“Mówi się na przykład, że każde piętro głównej świątyni klasztoru w Samje powstało pod wpływem inspiracji inną kulturą: parter jest w stylu tybetańskim, pierwsze piętro — chińskim, a drugie — indyjskim”.
Świadczy to o synkretycznym charakterze sztuki tybetańskiej.
Ciekawostka: kanon przedstawień wizerunków Buddy powstał w Indiach na bazie wpływów sztuki helleńskiej.
Wiek XI — odrodzenie sztuki buddyjskiej w Tybecie
Początek wieku dziewiątego rozpoczyna długi czas regresu sztuki buddyjskiej w Krainie Śniegów. Za panowania króla Lang Darmy buddyzm zniknął w Centralnym Tybecie.
Dopiero w jedenastym wieku zaczął się odradzać, a wraz z nim sztuki piękne.
Pojawiły się szkoły artystyczne. Od XI do XVII wieku ukształtowało się siedem głównych: Kadam, Palri, Mentri, Khjenri, Karma Gardri i Dopal.
Rodzaje thanek — nie tylko obraz na płótnie
Mnogość szkół i mieszanki stylów zaowocowały też różnorodnością form wyrazu pod zbiorczą nazwą thanka.
Te rękodzielnicze produkty to nie tylko obrazy na płótnie malowane pędzlem, ale też wizerunki tworzone w całości z materiału, tradycyjnie jedwabiu. Mogą być: ręcznie haftowane, tkane, zszywane w patchwork i sklejane z kawałków materiału (jedwab) niczym kolaż.
Obrazy na płótnie dzieli się na rodzaje ze względu na kolor tła obrazu: kolorowe, całe złote, pomalowane cynobrem lub całe czarne.
Rodzaje malarstwa tybetańskiego
Można jeszcze thanki podzielić na trzy rodzaje ze względu na rodzaj przedstawienia. Są to:
mandala (sanskr.), inaczej kilkhor (tyb.). Przedstawiają plan rezydencji bóstw tantrycznych, Buddów i ich orszaku widziany z góry. Tybetańskie mandale mogą być okrągłe, prostokątne lub półkoliste. Stawia się je na ołtarzu lub wiesza na ścianie. Więcej o mandalach przeczytasz w artykule:
Mandala – Symboliczne Przedstawienie Wszechświata.
tsakli, czyli miniaturowe, stojące, prostokątne malowidła z wizerunkami bóstw i innych symboli. Trzyma się je na ołtarzu, wiesza na ścianie oraz używa podczas tantrycznych inicjacji.
kjanglha, czyli malowidła ścienne i freski. Wykonuje się je na ścianach albo na przymocowanych do ścian płótnach niczym tapetach. Tworzą dekorację świątyń.
Tybetańskie thanki — co symbolizują?
”W buddyzmie, a zwłaszcza w buddyzmie tantrycznym (czy ezoterycznym), podstawowym ćwiczeniem jest postrzeganie i doświadczanie wszystkich zjawisk jako czystej krainy, ciała Buddy, nauk i oświeconych myśli. Jeśli doskonalimy się w takim treningu, nadejdzie chwila, gdy cały świat ukaże się nam jako właściwości Buddy “.
Na thance nie ma nic przypadkowego. Każda postać, jej pozycja, gesty i atrybuty, kolor, wielkość i skala mają swoje ukryte, symboliczne znaczenie. Buddyzm przenikał wszystkie sfery życia w Tybecie, stąd jego sztuka stanowi wyraz nauk i praktyk Dharmy.
Thanki są przede wszystkim wsparciem w praktyce wizualizacji. Personifikowane wizerunki przedstawiają nic innego jak archetypy. Formy Buddów, bóstw i mistrzów różnych płci, mimo że czasem przedstawiają postaci historyczne (lub uważane za takie), to przede wszystkim symbole. Ich ludzka forma wynika z tego, że osobie praktykującej łatwiej jest wtedy ucieleśnić właściwości, na które dana forma wskazuje.
Ciała Buddów
W tej części artykułu zaprezentuję ezoteryczne znaczenie obrazów. Tulku Thondup, mistrz Dharmy, na którego tekście się opieram w tym artykule, zaszyfrowane znaczenie thanek rozpoczyna od przedstawienia 3 ciał Buddów, czyli Trzech Kai.
- Dharmakaja (“ciało absolutne’) – stan absolutny, wolny od wszelkich koncepcji, niedualny. Nie posiada formy ani cech. Na thankach w symboliczny sposób przedstawia się go jako niebieską, nagą, medytującą postać Buddy (czasami w formie tzw. yab-yum, czyli unii). Jest niebieska niczym bezchmurne niebo, nieskończona przestrzeń. To przedstawienie nazywa się Kuntuzangpo (tyb.) lub Samantabhadra (sanskr.).
2. Sambhogakaja – “najbardziej subtelna, czysta i najwyższa forma ciała Buddy”. Ten wymiar może być doświadczony dopiero przez osoby zaawansowane w medytacji. Dlatego, aby pomóc w praktyce wizualizacji, kanon sztuki buddyjskiej prezentuje mnogość postaci i atrybutów, wskazujących na to, co wykracza poza codzienne doświadczenie.
Formy Sambogakai można podzielić na dwie kategorie: łagodne i tzw. gniewne. Te pierwsze przedstawiane są w stanie spoczynku (stoją lub siedzą w pozie medytacyjnej). Posiadają 32 większe i 80 mniejszych oznak doskonałości. Łagodne archetypy (“bóstwa”, yidamy) posiadają 13 ozdób Sambogakai: jedwabne szaty i biżuterię z drogocennych klejnotów. Symbolizują one doskonałe osiągnięcia, realizację na jogicznej ścieżce. Formy te łatwo poznać po wymyślnych strojach rodem z Indii. Czasem posiadają jednak szaty mnichów i ascetów.
Gniewne archetypy otoczone są płomieniami mądrości, ich pozy są dynamiczne. Lepiej byłoby je nazwać nieokiełznanymi czy bezpardonowymi niż gniewnymi. Mają one 9 gniewnych środków wyrazu i przybrane są 8 cmentarnymi ozdobami (np. naszyjnik z czaszek). Symbolizuje to głęboką transformację “negatywnych” stanów psychicznych (zazdrość, gniew, toksyczne przywiązanie) w stan mądrości.
3. Nirmanakaja – „ciała Buddy zamanifestowane w różnego rodzaju zwyczajnych formach, które niosą pomoc”. Są to postaci Buddów (np. Tonpa Szenrab w tradycji Bon czy Budda Siakjamuni), Bodhistattwów (Czenrezig, Mańdziuśri), mnichów, ascetów, mistrzów i mistrzyń (Milarepa, Niguma).
Jak widać, panteon kanonu sztuki tybetańskiej jest bardzo złożony i wymaga niezłej wprawy, aby rozpoznać wszystkie postaci i elementy oraz ich znaczenie.
Najważniejsze jest jednak, aby wyobrazić sobie te dwuwymiarowe wizerunki jako żywe, trójwymiarowe, pełne życia, mocy i światła sceny. Niczym multimedialną, multi sensoryczną instalację.
Przykładowa wizualizacja wg Thulku Thondruba
Dlatego poniżej przedstawiam, mniej suchy i techniczny, a bardziej zmysłowy opis wizerunku Guru Rinpocze, również autorstwa Tulku Thondupa:
“W poświacie pięknego światła, na czystym i lśniącym dysku księżyca, znajdującym się nad jasnym, ciepłym dyskiem słońca, siedzi promieniujący młody Guru Rinpoche. Dyski słońca i księżyca płasko spoczywają na aromatycznym, rozsiewającym zapachy, świeżym od wilgoci ogromnym lotosie. Kwiat ma tysiące olśniewających barwnych płatków.
Słońce, księżyc i lotos są symbolami narodzin Padmasambhawy. Urodził się on przez ‘niepokalane poczęcie” w “Lotosowej Rodzinie Buddy” ze zjednoczenia mądrości (słońce) i współczucia (księżyc).
Twarz Guru Rinpoche jest biała z czerwonawym odcieniem; jest zawsze młody i mądry, poza sferą zmian i starzeniem się. Jego promienny uśmiech przekracza cierpienie. Czyste, nieporuszone, pełne miłości oczy obdarzają uniwersalną szczęśliwością, uzdrawiając nasz umysł w każdym jego poruszeniu i nastroju, a ciało w każdej komórce i atomie.
Szaty Guru Rinpoche promieniują światłem. Biała, spodnia szata i czerwona toga symbolizują oświecenie bodhisattwy, który pomaga wszystkim cierpiącym na tym świecie istotom. Wierzchnia, niebieska szata symbolizuje doskonałość ezoterycznych osiągnięć. Szal jest symbolem doskonałego stanu mnicha. Brokatowy płaszcz oznacza, że wszystkie religijne praktyki są jednym w uniwersalnej prawdzie. Płaszcz, czapka i buty przypominają także o jego mistycznych mocach. Są darem od króla Zahoru, wprawionego w zdumienie mocami Padmasambhawy. (…)
Guru Rinpoche dzierży w swych dłoniach symbole nauk. Złota wadźra w jego prawej ręce symbolizuje niezniszczalną zręczność i moc, zasadę męskości. W lewej ręce trzyma, kołysząc nim, czerep czaszki, w którym znajduje się waza z nektarem nieśmiertelności. Czaszka jest symbolem zjednoczenia pustki i szczęśliwości, stanowiących zasadę kobiecości. Waza i nektar symbolizują długie życie i wieczną prawdę natury buddy.
W buddyzmie ezoteryczni mistrzowie często pozostają duchowo zjednoczeni z żeńską partnerką. Mądrość kobiecości jest tutaj reprezentowana przez trójząb, który spoczywa w zgięciu lewego ramienia Guru Rinpoche. Trzy ostre szpice trójzębu oznaczają trzy aspekty prawdziwej natury umysłu: otwartość, przejrzystość i moc współczucia. Trzy głowy ozdabiające trójząb reprezentują trzy ciała buddy: głowa-szkielet symbolizuje całkowitą otwartość, głowa dojrzała jest czystą formą buddy, taką, jaką jest, głowa młoda symbolizuje wizerunek buddy postrzegany przez zwyczajne umysły.
Pośród innych symboli pojawiają się też zwisające z trójzębu skręcone pukle włosów. Są one przypomnieniem praktyki z miejsc kremacji, gdzie medytuje się na śmierć, rozpuszczanie się ciała oraz wyzwolenie płynące ze zrozumienia prawdy o życiu i umieraniu”.
Thanka w XXI wieku — co może oznaczać dla nas dziś?
Omówiłam już w skrócie historię i tradycyjne użycie i interpretacje thanek. Czym mogą one być jednak dla nas dziś? Mało kto z nas posiada w mieszkaniu osobny pokój z ołtarzem, a nasz świat nie jest już tak przesiąknięty religią. Chociaż… coraz bardziej ożywają różne formy szeroko pojętej duchowości.
Znaczenie obrazów tybetańskich nie jest tak egzotyczne, jak ich ukryta w głębi Himalajów ojczyzna. Jest dostępne dla każdego i każdej z nas.
W świetny sposób przybliżaniem sztuki tybetańskiej zajmuje się Muzeum Rubin z Nowego Jorku. Na przykład, aby zaprezentować zasadę mandali, kuratorzy zaprosili artystów współczesnych do stworzenia instalacji wewnątrz specjalnego pawilonu.
Każda z sal budynku w kształcie rotundy odpowiadała czterem kierunkom mandali. Na wschodzie znajdowała się niebieska sala poświęcona żywiołowi wody i emocji gniewu. Na południu — żywiołowi ziemi. To tu królował kolor żółty i temat pychy. Na zachodzie — czerwona sala. Tam doświadczano przypisanych żywiołowi ognia aspektów pożądania, lgnięcia. Na północy zaś — królował kolor zielony, żywioł powietrza i temat transformacji zazdrości.
Wszystkie instalacje były interaktywne i każda osoba, która odwiedziła wystawę, bez względu na wiek, płeć i inne parametry demograficzne, mogła odnaleźć elementy budujące mandalę we własnym doświadczeniu.
Podsumowując, piękno, miłość, nieustraszoność, szczodrość i współczucie istnieje w każdej istocie. Obcowanie z kunsztownie zdobionymi thankami pozwala je odkryć, jeśli tylko otworzymy się na te doświadczenia.
Źródło:
- Tulku Thondup Oświecona podróż. Codzienne życie buddyjską praktyką, tłum Joanna Janiszewska-Rain (2005) .Tytuł oryginału: Enlightened Journey Buddhist Practice as Daily Life (1995).
- Tulku Thondup Uzdrawiająca moc umysłu, tłum. Jarosław Należnik (1998), Tytuł oryginału: The Healing Power of Mind (1996).
